Putujući po Crnoj Gori, pomalo se navuče stid na pomisao koliko puta odemo na ista mjesta, i ukrademo od vremena onim novim koja su knjiga neispričana.
Grahovo, na samo 40ak minuta vožnje od Nikšića prema Risnu, predstavlja pravi utihli damar vremena i ujedno svjedoći o prolaznosti i vječnosti. Mjesto koje se smjestilo među korice istorijskih knjiga u kojima je mastilo odavno zapeklo, i mjesto u kojem je sve manje onih koji cijelu godinu poklone Grahovu.
Prije svega, na prostoru koje je doslovce između planina i mora odigrale su se dvije istorijski veoma značajne bitke, na Grahovu i Grahovcu.
Prva, koja se desila 1936. godine ostaće upamćena po pogibiji devet Petrovića, među kojima je bio brat Njegošev, kao i brat knjaza Danila.
Druga, daleko čuvenija bitka na Grahovcu, desila se 22 godine kasnije i to 28.04.1958. godine i trajala je tri dana i slovi za jednu od najslavnijih pobjeda crnogorske nad daleko nadmoćnijom turskom vojskom.
Stotinama godina unazad ovo mjesto važilo je za granicu između Turske Carevine i Stare Crne Gore, te je zbog svoje strateške uloge bilo predmet čestih borbi za prevlast.
Nakon bitke, po nalogu kralja Nikole, na mjestu gdje se nalazio šator komandanta turske vojske Husein Paše, sagrađena je crkva Svetog Spasa. Izgradnja crkve trajala je tri dana, simbolično – onoliko koliko je trajala i sama bitka. Prilikom proslave stogodišnjice bitke, postavljena je i spomen ploča na kojoj piše „Spomenik je vašeg junaštva, Crna Gora i njena sloboda“.
Isti taj natpis nalazi se i na spomeniku podignutom nedaleko od mjesta gdje se bitka odigrala, a koji je 2008. godine sagrađen u čast svim poginulim borcima koji su svojom hrabrošću ispisali značajne stranice istorije.
Obelisk, napravljen od kamena donešenog iz Danilovgrada nalazi se prije ulaska u udolinu gdje je i glavno naselje, prošarano kućama, vikendicama i obradivim plodnim zemljištem čiji se kontrasti posebno primjećuju tokom proljeća.
Spuštajući se niže niz blagi zavijutak među brežuljcima, polako se ispravlja pogled niz udolinu koja je sama po sebi konzerviran trag prošlih vremena. Iako sada broji samo stotinjak stanovnika, tokom prošlog vijeka Grahovo je bilo opština, sa čak pet fabrika i hotelom. Kažu mještani, generacije su ovdje svoj prvi novac zarađivali u fabrici za preradu divljih malina poznatoj po ratluku i soku izuzetnog kvaliteta. Osim toga, ovdje je nekad radila dugmara, fabrika za preradu bilja, fabrika reznog alata…
Iako je manje poznato, u Nikšićkoj Župi i Grahovu, Međunarodni Crveni krst formirao je prve bolnice, mjesec i po dana nakon što je u Ženevi Crna Gora postala članica Međunarodne organizacije Crvenog krsta, a u ovom malom mjestu otvorena je i jedna od prvih crnogorskih osnovnih škola.
Grahovo je 1945. godine brojalo 4700 što je za samo 200 stanovnika manje od Nikšića, a u današnje vrijeme sve manje je onih kojima je Grahovo stalno prebivalište.
Nakon što se skrene sa glavnog puta, lakše je nazreti život u ovom mjestu, a male kafane preko ulice, slično prizoru iz filmova ugostile su samo nekoliko mještana. I djeluje nam da svak onaj ko odluči da ovdje odmori, ima svoj limeni sto, čiji stolnjaci razbijaju sivilo kamene pozadine.
Pored male prodavnice, lako je sresti nekog od mještana, uglavnom omladine koja koristi lijep i slobodan dan. U hladu zagušćalog drveća i nama je prijalo da napravimo pauzu, a vrlo lako je bilo osjetiti poglede onih kojima su turisti posle toliko mjeseci pandemije pomalo i čudna pojava. Nama je bio čudan osjećaj što smo i sami sebe doživjeli kao turiste, iako smo kroz ovo mjesto prošli nebrojeno puta, ali nažalost nikad zavirujući u život kakav je ovdje.
U blizini, nalazi se i spomen park „Ustanka i revolucije“, koji nam je sa fotografija poznat od ranije, ali nedovoljno dočaran kroz bilo koji tekst ili priču koju smo mogli pronaći.
Centralni spomenik predstavlja skulptorsku kompoziciju u vidu kolone u pokretu, na čijem čelu se nalazi narodni heroj Sava Kovaćević, rođen u obližnjem selu Nudo.
Kompozicija je napravljena od bronze i visoka je sedam metara, a sa platoa na kojem se nalazi, pruža se predivan pogled na okolinu Grahova, koji se odbija od okolnih brda. Da ih nije, sa ovog mjesta bi se skoro kao na dlanu moglo vidjeti samo 15ak kilometara vazdušne linije udaljeno Jadransko more.
U okviru spomen parka nalazi se i 272 kubusa (kamene kocke) sa imenima poginulih boraca iz tog kraja, a cijeli kompleks upotpunjen je sa sređenim prilazima, platoima i stepeništima.
Tek u povratku, spuštajući se niz poslednji red stepenika pogled nam je zastao na improvizovanim spravama za vježbanje, koje predstavljaju pravu malu teretanu na otvorenom. Za razliku od onih gradskih, u kojima se članarinama određuje vrijeme i učestalost boravka, ovo mjesto je poput bljeska koji lako upamtite, a podsjećanje je na jednostavnost života koji mi svakodnevno svojim izborima komplikujemo.
Vjerujemo da smo zaslužili ovakvo mjesto, i to već tokom prvog dana FIND ME IN MONTENEGRO putovanja, pa smo se počastili tišinom u kojoj smo uživali, i to u ovom muzeju na otvorenom. Ovo mjesto je baš kao iz naslova, utihli damar u vremenu, istorija u pogledu i pomiješani slani vazduh površine mora sa britkim vazduhom okolnih planina. Pa eto, kada pomislite na skriveno mjesto između planina i mora, slobodno se prepustite Grahovu, više je nego dobar domaćin za sve one koji tragaju za skrivenim blagom.